Birçoğumuz “kanser tedavisi” denilince akla ilk gelen iki yöntemin “kemoterapi” ve “radyasyon terapisi” olduğunu duymuştur. Bu iki tedavi yaklaşımı hem hasta hem de yakınları için zaman zaman karışık ve korkutucu görünebilir. Oysaki her biri, farklı avantajlar ve dezavantajlar barındıran, belirli durumlarda birbiriyle kombine de kullanılabilen güçlü silahlardır.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisinde Etki Mekanizması Nedir?
Kemoterapi ve radyasyon terapisi, kanser hücrelerini hedef alıp yok etmek veya büyümelerini durdurmak üzere tasarlanmış iki ana tedavi yöntemidir; ancak bunu yapma şekilleri bir hayli farklıdır.
Öncelikle kemoterapiye bakalım. Kemoterapinin en belirgin özelliği, sistemik (yani tüm vücudu dolaşan) bir etki yaratmasıdır. Burada akla bir nevi “tarla ilaçlaması” benzetmesi gelebilir: Tarlaya atılan bir tarım ilacı, zararlı otları öldürmeyi hedefler ama bazen diğer bitkilere de zarar verebilir. Kemoterapi ilaçları da en hızlı bölünen hücrelere saldırarak kanserin ilerlemesini durdurmayı veya yavaşlatmayı amaçlar. Kanser hücreleri çok hızlı bölünür, ancak sindirim sistemi, saç folikülleri veya kemik iliği gibi vücudun sağlıklı ama hızlı bölünen hücreleri de ne yazık ki bu tedaviden etkilenebilir. İşte bu nedenle kemoterapide saç dökülmesi, sindirim bozukluğu veya kan hücresi sayılarında düşme gibi yan etkiler görülebilir.
Radyasyon terapisine baktığımızdaysa olay daha “hedefli bir darbe” gibidir. Burada yüksek enerjili ışınlar veya parçacıklar, belirli bir tümör bölgesine odaklanır ve o bölgedeki hücrelerin DNA’sını hasara uğratır. Bu hasar, kanser hücresinin bölünmesini engelleyerek ölümüne neden olur. Radyasyon, doğrudan DNA iplikçiklerini kırabilir ya da vücuttaki suyu parçalayarak serbest radikaller oluşturur; bu radikaller de kanser hücresinin DNA’sını bozarak onu çalışamaz hale getirir. Radyasyon tedavisi genellikle lokal (yani uygulandığı bölgeyle sınırlı) etkileri hedefler, tüm vücudu etkilemesi söz konusu değildir. Böylece hastanın yalnızca etkilenen bölgesine “nokta atışı” yapılır ve sağlam dokular mümkün olduğunca korunmaya çalışılır.
Bu iki yöntemin ortak paydası “DNA hasarı” yaratmaktır. Yani hem kemoterapi hem de radyasyon, kanser hücresinin genetik materyalini bozarak hücrenin kontrolsüz çoğalmasını engellemeye çalışır. Fakat hangisinin seçileceği ya da ne şekilde kombinasyon yapılacağı, kanserin türüne, evresine, hastanın genel durumuna ve hatta tümörün bulunduğu organa göre şekillenir.
Kemoterapi, Radyasyon Terapisine Göre Kanser Hücrelerini Nasıl Hedef Alır?
Kemoterapi ilaçlarının çalışma prensibini, günlük hayata benzeterek ele alacak olursak, şöyle bir örnek verilebilir: Bir evin içindeki böcekleri yok etmeniz gerektiğini düşünün. Evin her köşesine ilaç sıkarak böcekleri öldürmeye çalışırsınız. Bu yöntem evin tümünü etkiler, dolayısıyla “böcekler” yani kanser hücreleri nerede saklanırlarsa saklansınlar, ilaç onlara erişme potansiyeline sahiptir. İşte kemoterapi de tam olarak böyle yaygın etki gösterir. Kanser hücreleri, çok hızlı bölünme kabiliyetleri yüzünden bu ilaçlara karşı oldukça hassastır.
Radyasyon terapisi ise daha çok “büyüteçle güneş ışığını belirli bir noktaya odaklayıp oradaki kurumuş yaprakları yakmaya” benzer. Belirli bir bölgeye, mümkün olduğunca yoğun ve kontrollü bir enerji aktarımı yaparak, kanser hücrelerinin bölünme mekanizmalarını bozmayı hedefler. Çevredeki sağlıklı dokular elbette bu süreçten etkilenebilir; fakat teknolojik gelişmeler sayesinde radyasyonun uygulanacağı alanı çok hassas biçimde belirlemek mümkündür.
Bu anlamda kemoterapi, kanser hücrelerini “hızlı çoğalıyor” diye seçer ve tüm vücudu tarayarak onları yıpratmaya çalışır. Radyasyon terapisi ise “şu bölgede birikmiş bir düşman üssü var” diyerek doğrudan orayı bombalar. İki yaklaşım arasındaki temel fark da burada yatar: Biri sistemik (vücut geneli), diğeri ise lokal (belirli bir bölge) olarak etki eder.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisi Arasındaki Uygulama Yöntemleri Nelerdir?
Uygulama yöntemleri açısından kemoterapi, çoğunlukla damardan (intravenöz) ya da ağızdan alınan ilaçlar şeklinde uygulanır. Damardan ilaç verildiğinde, ilaçlar hızla kan dolaşımına karışarak vücudun her tarafına ulaşır. Eğer ağızdan tablet şeklinde alınırsa, sindirim sistemi aracılığıyla emilip yine kana karışır. Bazı durumlarda, karın boşluğuna veya beyin omurilik sıvısına doğrudan ilaç verilmesi gibi özel yöntemler de kullanılabilir; ancak bunlar daha spesifik vakalar içindir.
Radyasyon terapisi ise genellikle iki ana biçimde karşımıza çıkar:
- Eksternal (Dışsal) Radyasyon: Hastane veya tedavi merkezinde bulunan özel makinelerle, vücudun dışından yapılan ışınlama yöntemidir. Tedavi sırasında hasta, belirlenen bir pozisyonda yatar ve makine yüksek enerjili ışınları tam hedeflenen bölgeye gönderir. Örneğin beyin tümörlerinde kafa bölgesi işaretlenir, prostat kanserinde alt karın bölgesi işaretlenir. Tedavinin süresi, dozu ve seans sayısı gibi faktörler kanser türüne göre değişiklik gösterir.
- Brachytherapy (İçsel Radyasyon): Radyoaktif kaynaklar, tümörün içine veya yakınına yerleştirilir. Örneğin rahim ağzı kanseri tedavisinde, rahim ağzına yakın bölgeye doğrudan radyasyon verilerek daha yoğun bir etki sağlanır. Bu yöntemle, ışının etrafındaki sağlıklı dokulara daha az zarar verme potansiyeli oluşur çünkü radyoaktif kaynak tam tümör dokusuna odaklanmıştır.
Özellikle teknolojik yenilikler sayesinde, radyasyon tedavisinde “stereotaktik radyocerrahi” ya da “yoğunluk ayarlı radyoterapi (IMRT)” gibi son derece hassas uygulama biçimleri geliştirilmiştir. Bu teknikler, kanser hücresini bir keskin nişancı gibi hedef alırken, sağlıklı dokuların etkilenme oranını minimuma indirir.
Kemoterapi tarafında da gelişmeler vardır. Nanoteknoloji tabanlı ilaç taşıma sistemleri örneğin ilacı hedef dokuya daha seçici biçimde ulaştırma konusunda ümit verici sonuçlar göstermektedir. Bu sayede istenmeyen bölgelere minimum hasar vererek tümöre yoğunlaşmak amaçlanır.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisi Vücuttaki Hangi Bölgelere Müdahale Eder?
Kemoterapi “sistemik” bir tedavi olduğu için, kan dolaşımının ulaşabildiği her noktaya etki etme potansiyeli taşır. Vücudun en ücra köşesindeki kanserli hücreler bile, kana karışan ilaçlarla hedef alınabilir. Bu özelliği, özellikle yayılmış (metastatik) kanser türlerinde önemli avantajlar sağlar. Örneğin meme kanseri sıklıkla kemiklere, akciğere veya karaciğere sıçrayabilir; bu durumda kemoterapi, sıçramış kanser hücrelerini tek tek avlamaya çalışarak tümör büyümesini yavaşlatır ya da durdurur.
Radyasyon terapisi ise adeta bir nokta operasyonudur. Sağlıksız büyümenin olduğu bölge tespit edilirse, ışınlar tam o alana yönlendirilir ve enerji orada yoğunlaştırılır. Örneğin beyin tümörleri için kafa bölgesi, prostat kanseri için prostat bezi ve çevresi hedeflenir. Böylece dozun büyük kısmı o bölgeye verilir; diğer organlar mümkün olduğunca korunur. Bununla birlikte tam hedefleme yapılsa bile çevre dokuların bir miktar zarar görmesi kaçınılmaz olabilir. Fakat doğru planlama ve teknolojik imkanlar sayesinde bu zarar azaltılır.
Bu farklılıklar yüzünden, örneğin akciğer kanseri tümörleri çok geniş bir alana yayılmışsa veya vücudun başka noktalarına sıçradıysa, salt radyasyon tedavisi yeterli olmayabilir. Ancak aynı akciğer kanseri erken evrede yakalanıp tümör küçük ve sınırlıysa, radyasyon terapisiyle doğrudan o bölgedeki hücrelere odaklanıp oldukça başarılı sonuçlar elde edilebilir.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisinin Kanser Tedavisindeki Amaçları Nelerdir?
Kanser tedavisinde hedef, hastanın durumuna göre değişir. Kimi zaman nihai amaç “kür” yani hastalığı tamamen ortadan kaldırmaktır. Kimi zamansa tümörü küçültmek, yayılmasını engellemek ya da hastanın yaşam kalitesini yükseltmek ön planda olur.
Kemoterapide bazen tüm kanser hücrelerinin yok edilmesi, bazen de metastazı azaltmak veya kalan mikroskobik kanser hücrelerini temizlemek amaçlanır. Örneğin bir cerrahi müdahaleden önce kemoterapi verilerek tümörün boyutu küçültülebilir (neoadjuvan tedavi). Böylece ameliyat daha kolay veya daha sınırlı hale gelebilir. Ameliyat sonrasında verilen “adjuvan kemoterapi” ise geride kalan minik kanser hücrelerini yok etmeye yöneliktir, tekrarlamayı önlemeyi hedefler.
Radyasyon terapisinde amaç genellikle bulunduğu bölgede tümörü küçültmek, ağrı veya benzeri belirtileri hafifletmek ya da ameliyat öncesi tümör hacmini azaltmaktır. Bazı durumlarda ameliyat sonrasında kalan kanserli hücrelerin temizlenmesi için radyasyon uygulaması yapılır. Erken evrede bazı kanser türlerinde tek başına radyasyon bile kür sağlayabilir; ilerlemiş vakalarda ise sıklıkla diğer tedavilerle kombine edilir.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisinin Yan Etkileri Birbirinden Nasıl Farklıdır?
Tedavi sürecinde en çok merak edilen konulardan biri de hiç kuşkusuz yan etkilerdir. Kemoterapi ve radyasyon, farklı mekanizmalarla etki ettikleri gibi, ortaya çıkabilecek yan etkiler de farklıdır.
Kemoterapinin Yan Etkileri
- Kemoterapinin sembolik yan etkilerinden biridir. Çünkü saç folikülleri de hızlı bölünen hücrelerdir ve ilaçların etkisine maruz kalırlar. Bu durum kalıcı değildir; tedavi bittikten sonra saç genellikle yeniden çıkar, hatta bazen renginde veya dokusunda değişim gözlenebilir.
- Bulantı, kusma, ishal veya kabızlık görülebilir. Sindirim yolundaki hücreler de hızlı çoğaldığından hassastır. Günümüzde bulantı ve kusmayı önleyen ek ilaçlar sıklıkla kullanıldığından, bu sorunlar nispeten daha kontrol altına alınabilir haldedir.
- Kemik iliği hücreleri de hızlı çoğalan hücreler olduğundan, kemoterapi kan hücrelerinin üretimini geçici olarak azaltabilir. Kırmızı kan hücrelerinin azalması (anemi) halsizlik, çabuk yorulma gibi belirtilere neden olurken, beyaz kan hücrelerinin azalması (lökopeni) enfeksiyona yatkınlığı artırır.
- Neredeyse tüm kemoterapi hastaları bir seviyede yorgunluk hisseder. Bu yorgunluk, bazen tedavi süresi boyunca giderek artar.
- Özellikle ağız içindeki hızlı bölünen mukozal hücreler kemoterapiden etkilenebilir ve bu da ağız yaraları, hassasiyet ve tat alma bozukluklarıyla sonuçlanabilir.
Radyasyon Terapisinin Yan Etkileri
- Radyasyonun cilde temas ettiği bölgede kızarıklık, kuruluk veya soyulma görülebilir. Bu durum sıkça güneş yanığı ile kıyaslanır.
- Radyasyon alan hastalar da belli bir seviyede yorgunluk yaşayabilir; ancak bu genelde tedavi uygulanan bölgeye ve doza bağlı olarak değişir.
- Örneğin baş-boyun bölgesine radyasyon veriliyorsa, ağız kuruluğu, yutma güçlüğü, boğaz ağrısı gibi problemler ortaya çıkabilir. Göğüs bölgesine radyasyon uygulandığında ise akciğer dokusunda inflamasyon, nefes darlığı, hatta kalp sorunları (uzun vadede) gelişebilir. Karın bölgesi ışınlandığında bulantı veya ishal görülebilir.
Hangi Tür Kanserler Kemoterapi veya Radyasyon Terapisi ile En İyi Şekilde Tedavi Edilir?
“Hangisi daha iyi?” sorusu, aslında kanserin türüne, evresine ve hastanın genel sağlık durumuna göre çok değişir. Bununla birlikte bazı genel eğilimlerden bahsedilebilir:
Kemoterapiye Uygun Kanserler
- Lösemi, lenfoma, multiple miyelom gibi “hematolojik” kanserlerde kemoterapi sıklıkla ana tedavi yöntemidir. Bu hastalıklarda kanser hücreleri kan dolaşımında ya da kemik iliğinde bulunduğu için, sistemik bir tedavi yaklaşımı büyük önem taşır.
- Örneğin ileri evre meme kanseri, akciğer kanseri, kolon kanseri gibi vücudun farklı bölgelerine sıçramış kanserlerde, kan dolaşımını hedefleyen kemoterapi uygulanarak yayılımın kontrol altına alınması amaçlanır.
- Küçük hücreli akciğer kanseri gibi agresif ve hızlı yayılan türlerde kemoterapi, hem ana tedavi hem de diğer tedavilere yardımcı (adjuvan) olarak kullanılır.
Radyasyon Terapisine Uygun Kanserler
- Beyin tümörleri, erken evre prostat kanseri, baş-boyun tümörleri, cilt kanserleri (bazı tipleri) gibi belirli bir bölgede sınırlı kalan kanserlerde radyasyon terapisi oldukça etkilidir.
- Tümör çok büyükse, radyasyonun istenen sonuca ulaşması zor olabilir veya yan etkiler artabilir. Bu nedenle örneğin ameliyatla küçültülen bir tümörden sonra radyasyon uygulanarak geride kalan kanserli hücrelerin yok edilmesi hedeflenebilir.
- Beyin veya omurilikte, kritik bir damar veya sinirin çevresinde yer alan tümörler gibi cerrahiye elverişli olmayan bölgelerde, radyasyon çoğu zaman kurtarıcı bir yöntemdir.
Bazı kanser türlerinde hem kemoterapi hem de radyasyon bir arada kullanılabilir. Örneğin “baş-boyun kanserlerinde” ve “rahim ağzı kanserinde” eşzamanlı (konküran) kemoradyoterapi uygulanması, tümörün küçültülmesi ve yok edilmesinde daha yüksek başarı oranları sağlayabilir. Dolayısıyla hangi tedavi türünün “en iyi” olduğu, o kanserin karakterine ve yayılım durumuna göre değişir.
Kemoterapi ve Radyasyon Terapisi Kanser Tedavisinde Birlikte Kullanılabilir Mi?
Evet, iki tedavi yaklaşımının aynı anda veya ardışık olarak kullanılması oldukça yaygın bir stratejidir ve “kemoradyoterapi” olarak adlandırılır. Örneğin radyasyonun etkisini artırmak için bazı kemoterapi ilaçları, radyasyona daha duyarlı hale getirici bir etki gösterebilir. Böylece ışın tedavisinin öldürücü gücü katlanarak artar. Özellikle baş-boyun kanserleri, rahim ağzı kanseri ve bazı akciğer kanseri tiplerinde bu yaklaşım sıkça tercih edilir.
Bu kombine tedavinin en büyük avantajı, kanser hücrelerine aynı anda çift taraflı saldırı düzenlemesidir. Ancak dezavantajı da daha fazla yan etki riski taşımasıdır; çünkü vücudun aynı anda hem sistemik ilaçların hem de lokal radyasyonun yükünü kaldırması gerekir. Tedavi planı yapılırken fayda-zarar dengesi gözetilir; her hasta için bu denge farklı olabilir.
Kemoterapiyi Radyasyon Terapisine Tercih Etmenin Avantajları Nelerdir, Ya da Tam Tersi?
Her iki tedavi türünün de kendine özgü güçlü ve zayıf yönleri bulunur. Tercih yaparken dikkate alınan faktörler arasında kanser türü, yaygınlık durumu hastanın genel sağlığı ve tedavi hedefi (kür, kontrol, palyasyon vb.) yer alır.
Kemoterapinin Avantajları
- Vücudun her yerini dolaştığı için, özellikle metastaz yapmış veya yapma potansiyeli yüksek kanserlerde büyük avantaj sağlar.
- Cerrahiden önce tümörü küçültmek veya cerrahiden sonra kalan mikroskobik kanser hücrelerini temizlemek gibi ek rolleri üstlenebilir.
- Bazı kanserlerde hedefe yönelik akıllı ilaçlar veya immünoterapi seçenekleri de kemoterapi şemsiyesi altında değerlendirilebilir ve bu daha yüksek etki sağlayabilir.
Kemoterapinin Dezavantajları
- Tüm vücudu etkileyebildiği için saç dökülmesi, bağışıklık sisteminin zayıflaması, sindirim sistemi bozuklukları gibi yaygın yan etkiler ortaya çıkabilir.
- Bazı hastalarda tedaviye direnç gelişebilir veya zamanla ilaçların etkinliği azalabilir.
Radyasyon Terapisinin Avantajları
- Sadece tümörün bulunduğu bölgeye yoğunlaşır, bu da sistemik yan etkileri büyük ölçüde azaltır.
- Cerrahinin çok riskli olduğu veya yapılamadığı durumlarda tümörü küçültmek ya da ortadan kaldırmak için etkili olabilir.
- İlerlemiş kanserlerde, kemik metastazı gibi ağrıya neden olan bölgelerde radyasyon ağrıyı önemli ölçüde hafifletebilir.
Radyasyon Terapisinin Dezavantajları
- Etki alanı sınırlıdır; yaygın (metastatik) kanserlerde tek başına yeterli olmaz.
- Uzun dönemde radyasyonun uygulandığı bölgedeki dokular hasar görebilir, cilt reaksiyonları veya diğer organ komplikasyonları ortaya çıkabilir.
- Bazı durumlarda tedavi seansları haftalarca sürebilir ve her gün hastaneye gitmek gerekebilir.
Doktorlar Hastalar İçin Kemoterapi ve Radyasyon Terapisi Arasında Nasıl Karar Verir?
Tedavi kararı verirken birçok unsur göz önünde bulundurulur. Bunlardan ilki kanserin türü ve evresidir. Hastalığın sadece tek bir organda mı sınırlı olduğu, yoksa başka organlara sıçrayıp sıçramadığı, hangi organları ne ölçüde etkilediği, tedavinin planlanmasında büyük önem taşır. Bazı kanser tipleri kemoterapi ilaçlarına çok duyarlıyken, bazıları radyasyona daha iyi yanıt verebilir.
İkinci önemli nokta, hastanın genel sağlık durumudur. Kalp veya böbrek fonksiyonları zayıf olan bir hasta, yoğun kemoterapiyi kaldıramayabilir; bu durumda radyasyon ön plana çıkabilir. Ya da radyasyon uygulanması gereken bölge, hayati organlara çok yakınsa ve yüksek yan etki bekleniyorsa, önce kemoterapiyle tümör küçültülüp ardından daha düşük doz radyasyon kullanılabilir.
Ek olarak tedavinin amacı (kür, tümörü kontrol altına almak, semptomları hafifletmek, yaşam kalitesini artırmak vb.) da belirleyicidir. Eğer hedef kür ise daha agresif yöntemler ve kombinasyon tedavileri tercih edilebilir; palyatif amaçlıysa daha minimal ve hastayı yormayan yaklaşımlar ön planda tutulur.
Doç. Dr. Mahmut Bakır Koyuncu, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi (İngilizce Tıp) mezunudur. İç Hastalıkları uzmanlık eğitimini ve ardından Hematoloji yan dal uzmanlığını Mersin Üniversitesi’nde tamamlamıştır. Eğitim sürecinde MD Anderson Cancer Center’da Moleküler Biyoloji ve Genetik alanında çalışmalar yapmış ve Weill Cornell Medicine, New York’ta Kemik İliği Nakli ve Hücresel Tedavi Ünitesi’nde görev almıştır. Türkiye’de Mersin Üniversitesi Hematoloji Bilim Dalı, Mersin Şehir Hastanesi ve Adana Şehir Hastanesi Hematoloji ve Kemik İliği Nakil Ünitesi’nde hematoloji uzmanı olarak çalışmıştır. Temmuz 2023’ten itibaren Mersin’de VM Medical Park Hastanesi’nde hasta kabul etmektedir.
