Bir kanser tanısı almanın ve ardından kemoterapi sürecine başlamanın hem hasta hem de aile için ne kadar endişe verici bir durum olduğunu tahmin edebilirsiniz. Özellikle söz konusu kişi bir ebeveynse, akla hemen “Çocuklarıma herhangi bir zarar gelir mi?” sorusu gelebilir. Kemoterapi, içerdiği ilaçlar ve bu ilaçların vücuttaki etkileri göz önüne alındığında zaman zaman korkutucu bir tablo çizebilir.
Kemoterapi, Hastanın Çocuklarına Doğrudan Zarar Verir mi?
Kemoterapi ilaçları, vücuttaki hızlı bölünen hücreleri hedef alan güçlü maddelerdir. Örneğin vücudumuzun savunma hattı gibi çalışan bu ilaçlar, adeta “düşmanı” (kanserli hücreleri) temizlemek için özel olarak eğitilmiş askerlere benzetilebilir. Ancak bu askerler, bazen masum “sivil” hücreleri (sağlıklı hücreler) de vurabilirler. İşte bu nedenle kemoterapi, saç dökülmesi, mide bulantısı gibi yan etkilerle bilinir.
Peki, bu güçlü ilaçlar bir şekilde çocuğa geçer mi? Kimi zaman hastaların “Çocuğuma sarılırsam ilaç ona geçer mi?” ya da “Nefesimle bile zarar verebilir miyim?” gibi endişeleri olur. Ancak tıbben ve pratikte bilinen gerçek şudur: Kemoterapi ilaçları, kan dolaşımında yer alan ve belirli işlemlerden geçerek vücuttan atılan maddelerdir. Gündelik temas, sarılma, aynı odada bulunma ya da öpüşme gibi durumlarda bu ilaçların çocuğa geçme olasılığı yok denecek kadar düşüktür.
Dolayısıyla kemoterapi hastasının evde bulunması, çocuklarla aynı sofraya oturması veya yakın mesafede konuşması “doğrudan bir zarar” oluşturmaz. Çocukların sağlığı için asıl dikkat edilmesi gereken, sıvı temasıdır. Örneğin kemoterapi almış bir hastanın idrarı, dışkısı veya kusmuğunda bir süreliğine bu ilaçların atıkları bulunabilir. Ancak bu atıklarla temas, genel olarak erişkinler de dahil herkes için risk yaratabilir. Bu yüzden bu tür atıklarla temastan kaçınmak veya teması koruyucu eldiven, maske gibi araçlarla güvenli hale getirmek önerilir.
Çocuklar, Kemoterapi Gören Bir Hastayla Güvenli Bir Şekilde Temas Kurabilir mi?
Aile içinde sevgi ve temasın önemi büyüktür. Özellikle küçük çocuklar, anne-babalarıyla kucaklaşmayı, yakın teması bir güven kaynağı olarak görür. Kemoterapi tedavisi sırasında da bu duygusal bağı korumak çok önemlidir. Nitekim uzmanlar, “Uzaktan uzağa durmak yerine, sadece belli başlı önlemlere dikkat ederek temas etmek daha faydalı” derler.
Güvenli temasın temelinde, ilaçların vücut sıvıları yoluyla geçtiği gerçeğini unutmamak yatar. Kemoterapi sonrasında genellikle 48 ila 72 saat boyunca hasta kişinin idrar, ter, tükürük, kusmuk gibi salgılarında ilaç kalıntıları bulunabilir. Dolayısıyla bu süre içinde çok yoğun temas gerekiyorsa (örneğin bebek bezini değiştirme, çocuğun altını temizleme gibi), koruyucu eldiven kullanmak pratik bir çözümdür. Ayrıca “hijyen” konusu altın kuraldır; ellerin sık sık yıkanması, varsa dökülen vücut sıvılarının hemen uygun şekilde temizlenmesi, genelde tavsiye edilen uygulamalardır.
Gebelik söz konusu olduğunda durum biraz daha hassas olabilir. Hekimler, özellikle ilk üç aylık dönemde kemoterapi ile temasın bebeğin gelişimi üzerindeki etkilerini değerlendirmeye daha çok özen gösterirler. Ancak bu genellikle “dolaylı” bir risk değerlendirmesidir. Zira asıl risk, fetüsün direkt ilaç etkisine maruz kalması durumudur. Bu da annenin kendisi kemoterapi alıyorsa geçerlidir; yoksa bir başkasının kemoterapi tedavisinden kalan izlerle hamilelik döneminde karşılaşmak oldukça düşük bir ihtimaldir.
Eğer evde kemoterapi uygulaması yapılıyorsa (örneğin hastane yerine ev ortamında bazı ilaçlar veriliyorsa), kullanılan iğneler, sıvı torbaları gibi malzemelerin ayrı bir tıbbi atık kutusuna koyulması ve çocukların erişemeyeceği yerde muhafaza edilmesi gerekir. Evinizde kaynar su dolu bir tencere varsa, çocuğun onu devirmesini engellemek için nasıl önlem alıyorsanız, kemoterapi malzemeleri için de aynı özen gösterilmelidir. Bu basit kurallar uygulandığında çocukların güvenli bir şekilde kemoterapi hastasıyla aynı ortamda bulunması, hatta sarılıp öpmesi mümkündür.
Ebeveynlerin Kemoterapi Geçirmesi Çocuklarında Uzun Süreli Etkilere Neden Olur mu?
Kanser tedavisi, ailenin tüm fertlerini psikolojik ve sosyal açıdan etkileyen, çok boyutlu bir süreçtir. Her ne kadar fiziksel temas veya ilaç geçişi yoluyla doğrudan zarar minimal olsa da ebeveynin kemoterapi almasının çocuklar üzerinde kimi zaman dolaylı ve uzun süreli etkileri olabilir. Örneğin bir ebeveynin tedavi boyunca yaşadığı stres, gerginlik, kaygı ve hatta depresyon, aile ortamının genel havasını değiştirebilir. Çocuklar çoğu zaman, yetişkinlerin hislerini kolaylıkla sezer ve bu durumu kişisel dünyalarına yansıtırlar.
Bazı araştırmalarda, özellikle anne karnında kemoterapi ilaçlarına maruz kalan bebeklerin büyüme ve gelişme süreçlerinde belirgin bir farklılık olmadığı gösterilmiştir. Ancak bu konuya dair verilerin halen sınırlı olduğu da bilinir. Hele ki tedavi çok erken dönemde, yani ilk üç aylık gebelik sırasında yapılıyorsa, risk faktörleri daha çok dikkate alınır. Yine de bu durum daha çok “doğrudan fetal maruz kalma” ile ilgilidir.
Öte yandan ebeveynin hastalığı ve tedavisi sırasında ailede yaşanan maddi ve manevi zorluklar, çocuğun gelişiminde uzun vadeli izler bırakabilir. Örneğin kemoterapi nedeniyle ebeveynin işe gidememesi, aile bütçesinde daralmaya yol açabilir. Bu da çocuğun eğitim veya sosyal aktivitelerinden geri kalmasına neden olabilir. Yine ebeveynin hastane randevuları, halsizlik dönemleri, ev içi rutinlerin bozulması gibi durumlar da çocuğun duygusal dünyasında olumsuz izler bırakabilir.
Kemoterapi, Ebeveynlerin Çocuklarını Bakma Yeteneğini Etkiler mi?
Kemoterapinin ebeveynler üzerinde en yaygın görülen etkilerinden biri yorgunluk ve halsizliktir. Bu ilaçlar, savaşçı ruhlu ancak doğal olarak sağlıklı hücrelere de zarar verebilen kuvvetli kimyasallardır. Tıpkı uzun bir yolculuk sonrası hissedilen bitkinlik gibi, kemoterapi gören kişi de günlük işlerini yapmakta zorlanabilir. Çocuk bakımı ise her zaman enerji ister; çocuğun beslenmesi, oyun ihtiyacı, duygusal ilgisi gibi konular ebeveynin aktif katılımını gerektirir.
Özellikle bebek ya da küçük yaşta çocuk sahibi olan ebeveynler için kemoterapi süreci daha da yorucu olabilir. Geceleri sık uyanan bir bebeğe cevap vermek, onu emzirmek veya beslemek gibi rutin işler, tedavinin verdiği halsizlikle birleşince ebeveyn için büyük bir yüke dönüşebilir. Diğer taraftan, ebeveynin kemoterapi yüzünden iştahsız olması ya da belirli kokulara karşı hassasiyet geliştirmesi, evde yemek hazırlama sorumluluğunu başka bir aile üyesine ya da destekçi bir yakına devretmeyi gerektirebilir.
Bu noktada aile ve arkadaş çevresinin desteği devreye girebilir. Bazen bir yakınınızın gelip birkaç saatliğine çocuğu oyalaması, ebeveynin dinlenmesini sağlar ve bu bile kemoterapi sürecinde mucizevi bir katkı sunabilir. Ayrıca profesyonel bakıcılar ya da yardım kuruluşları da kısa süreli destek sağlayarak ebeveynin yükünü hafifletebilir.
Psikolojik açıdan bakıldığında, kemoterapi tedavisini üstlenmiş bir ebeveyn, zihninde sıkça “Çocuğumla yeterince ilgilenemiyor muyum?” kaygısını taşıyabilir. Bu tür duyguların birikmesi depresyona veya kaygı bozukluğuna yol açabilir. Dolayısıyla hem fiziksel hem de duygusal destek mekanizmalarını etkin kılmak çok değerlidir. Eğer ebeveyn kendini iyi hissetmiyorsa, çocuğa kaliteli zaman ayıramıyorsa, bu durum geçici olduğunu bilmeli ve yardım isteyebilmelidir. Gerek tıbbi sosyal hizmet birimleri, gerekse psikolog veya psikiyatrist destekleri, anne-babanın ruh sağlığını koruma altına alarak dolaylı olarak çocuğun da daha sağlıklı bir ortamda gelişmesine yardımcı olur.
Kemoterapi Sırasında Ebeveynler Çocukları İçin Hangi Önlemleri Almalıdır?
Kemoterapi sırasında çocuklarla ilgili alınabilecek önlemler hem fiziksel hem de duygusal alanları kapsar. İlk olarak ilaçların vücuttan atıldığı döneme (genellikle ilk 2-3 gün) dikkat etmek gerekir. Bu süre içinde ebeveyn:
- Kişisel Koruyucular Kullanabilir: Hasta ebeveyn, kendi vücut sıvılarıyla temastan kaçınmak için tuvaleti her kullandığında sonrası temizliğe özen gösterebilir. Eş ya da aile bireyi çocuğun altını değiştirirken veya çocuğun idrarından ya da kusmuğundan da sorumluysa, eldiven takabilir.
- El Hijyenine Dikkat Edebilir: Hem ebeveynin hem de çocuğun ellerini düzenli ve doğru şekilde yıkaması, pek çok bulaşıcı hastalığın önüne geçtiği gibi, kemoterapi kaynaklı olası ilaç kalıntılarının da uzaklaştırılmasını sağlar.
- Ayrı Tuvalet Kullanımı (Mümkünse): Evde birden fazla tuvalet varsa, ebeveynin tuvaletini ayrı kullanması önerilir. Bu ev halkının kemoterapi ilaç kalıntılarıyla temas riskini daha da azaltır.
- Yüzey Temizliği: Banyo, lavabo, klozet gibi yerler sık aralıklarla temizlenebilir. Temizlikte kullanılan malzemeler de çocuğun erişemeyeceği şekilde saklanmalıdır.
- Bozulmuş Besinlere Karşı Dikkat: Kemoterapi gören kişinin bağışıklık sistemi zayıflayabilir. Yiyeceklerin tazeliğinden emin olmak, çocuğun da sağlığı için ekstra hassasiyet gerektirir. Örneğin pişmiş yemekler çok bekletilmemeli, gıdalar doğru koşullarda saklanmalıdır.
- Duygusal İhtiyaçlara Cevap Vermek: Fiziksel önlemler kadar, çocuğun duygusal ihtiyaçları da önemlidir. Çocuk, ebeveyninin hasta olduğunu fark ettiğinde korku, üzüntü ya da suçluluk duyabilir. Onunla samimi ve sade bir dille konuşarak “Bu ilaçlar beni bazen yorgun yapıyor ama yine de seni seviyorum ve elimden geldiğince seninle vakit geçirmek istiyorum” gibi cümleler kurulabilir.
Tüm bu önlemler gözünüzü korkutmasın; aslında çoğu, gündelik hayat içinde ufak tefek düzenlemeler yaparak uygulanabilir. Misal, çocuğu kucağa almadan önce elleri yıkamak, evde hijyen kurallarına biraz daha özen göstermek ve çocuğun merakını giderecek açıklamalar yapmak bile büyük fark yaratabilir.
Kemoterapi, Hastanın Gelecekteki Çocuklarını Etkileyebilir mi?
Bu soru, özellikle genç yaşta kanser tedavisi gören hastaların aklına sıkça gelir. “Şu an kemoterapi alıyorum. İleride çocuğum olursa bu çocuk etkilenir mi?” diye düşünmek son derece doğaldır. Kemoterapi, üreme hücreleri üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilir. Örneğin yumurtalıklarda veya testislerdeki hücrelere hasar vererek kısırlık (infertilite) riski yaratabilir. Ayrıca bazı çalışmalarda, kemoterapinin genetik materyali (DNA) etkileyebileceğine dair ipuçları bulunmuştur.
Fakat bu her kemoterapi alan kişinin mutlaka ileride sorun yaşayacağı anlamına gelmez. Kemoterapi ilaçlarının türü, dozu, tedavinin süresi, hastanın yaşı ve genetik yapısı gibi birçok faktör bu durumu belirler. Bazı hastalar tedavi sonrasında sağlıklı bebekler sahibi olabilirken, bazılarında doğurganlığın korunduğundan emin olmak için ek önlemler (yumurta dondurma, sperm dondurma gibi) alınabilir.
Ayrıca “toksik miras” olarak adlandırılan, ilacın çocuk ya da torunlarda kalıtsal hastalıklara yol açma ihtimali bilimsel çevrelerde halen araştırılan bir konudur. Şu ana kadar elde edilen veriler, olası riskin çok yüksek olmadığını gösterse de bir tedbirlilik hali önerilir. Örneğin bazı aileler, ileride çocuk sahibi olmadan önce genetik danışmanlığa başvurarak konuyu derinlemesine değerlendirir.
Kemoterapi tedavisi aldıktan sonra çocuk sahibi olmak isteyen kişilerin en iyi yapabileceği şey, bu konuda uzman bir kadın doğum veya üroloji hekiminin yanı sıra genetik danışmandan görüş almaktır. Uzun lafın kısası, “Kemoterapi gören hastanın gelecekteki çocukları kesinlikle olumsuz etkilenir” gibi bir genelleme yapmak doğru değildir; her birey için farklı senaryolar ortaya çıkabilir.
Kemoterapinin Yan Etkileri Hastaların Çocuklarını Nasıl Etkiler?
Kemoterapinin hasta üzerindeki yan etkileri çok çeşitli olabilir: yorgunluk, saç dökülmesi, bulantı-kusma, iştah kaybı, bağışıklık sisteminin zayıflaması gibi. Dolaylı yoldan bakıldığında, bu yan etkilerin tamamı, çocuğun günlük yaşamını etkileyebilir. Örneğin ebeveyn aşırı yorgun olduğu için çocuğu parka götüremeyebilir, onunla eskisi kadar oyun oynayamayabilir. Çocuk, bir anda anne-babasındaki değişimleri fark eder ve bunun ne anlama geldiğini tam kavrayamadığında kaygılanabilir.
Günlük hayatı aksatan bu yan etkiler, aile düzeninde bazı zorluklara yol açar. Örneğin kemoterapi alan hasta evde sessiz bir ortama ihtiyaç duyuyorsa, çocuk sürekli sessiz kalamayacağı için sürtüşmeler yaşanabilir. Bu da çocukta öfke, üzüntü, hatta suçluluk duygusuna yol açabilir. “Ben gürültü yaptığım için annem-babam daha kötü oldu” gibi yanlış düşünceler gelişebilir. Burada doğru bilgilendirme ve iletişim çok önemlidir.
Ayrıca bağışıklık sisteminin zayıflaması nedeniyle ebeveyn, enfeksiyon kapmaya daha açık hale gelir. Evde çocuk varsa, okuldan getireceği basit bir soğuk algınlığı bile ebeveyn için büyük bir sıkıntıya dönüşebilir. Bunun tam tersi de geçerlidir; ebeveyn hastalanırsa çocuğa hastalığı bulaştırabilir. Dolayısıyla hijyen kurallarına uymak, aşı takvimine dikkat etmek, gerekirse çocuğu kalabalık ortamlardan geçici olarak uzak tutmak (örneğin salgın dönemlerinde) gerekebilir.
Kemoterapi, Hastayla Birlikte Yaşayan Çocuklar İçin Sağlık Riskini Artırır mı?
Kemoterapi alıyor olmak, doğrudan evdeki çocuklar için ek bir sağlık riski yaratmaz. Yani çocuklar “kemoterapi ilaçları havaya karışarak bana zarar verecek” şeklinde bir endişe taşımamalıdır. İlacın havadan solunum yoluyla geçmesi gibi bir durum söz konusu değildir.
Bununla birlikte hasta ebeveynin enfeksiyonlara daha açık olması nedeniyle, bir hastalık ev içinde hızlı yayılabilir. Mesela ebeveyn zatürre ya da grip gibi bir enfeksiyon kaparsa, bu virüsü çocuğuna da bulaştırabilir. Tersi durumda da çocuğun getirdiği bir enfeksiyon ebeveynin daha ağır hastalanmasına neden olabilir. Özetle bu riskler aslında “kemoterapi var diye” ortaya çıkmaz; hastalık taşıyan mikroplar daima ev halkını tehdit edebilir. Ancak kemoterapi sürecinde bu tehdidin sonuçları daha ağır hissedilebilir.
Bazen de aile içinde panik halinde, tüm teması kesmek gibi sert önlemler alınmak istenir. Oysa uzmanlar, temel hijyen tedbirleri, aşılar ve sağduyulu yaklaşımlarla riskin makul seviyelerde tutulabileceğini ifade ederler. Örneğin çocuk okuldan geldiğinde ellerini yıkarsa, ebeveyn de bağışıklığı düşük hissettiğinde maskesini takarsa veya yakın temasta dikkatli olunursa, hastalık yayılma şansı azalır.
Ayrıca kemoterapi sırasında evde beslenen hayvanlar da merak konusudur. Kedi, köpek gibi evcil hayvanlar, çocuğun hayatında önemli bir yere sahiptir. Dikkat edilmesi gereken, bu hayvanların aşılarının tam olması, düzenli veteriner kontrolünden geçmesi ve ev ortamının temiz tutulmasıdır. Tüm bunlar sağlandığında, evcil hayvanların varlığı bir sorun oluşturmadığı gibi, çocuklara ve hatta hastaya moral bile sağlayabilir.
Doç. Dr. Mahmut Bakır Koyuncu, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi (İngilizce Tıp) mezunudur. İç Hastalıkları uzmanlık eğitimini ve ardından Hematoloji yan dal uzmanlığını Mersin Üniversitesi’nde tamamlamıştır. Eğitim sürecinde MD Anderson Cancer Center’da Moleküler Biyoloji ve Genetik alanında çalışmalar yapmış ve Weill Cornell Medicine, New York’ta Kemik İliği Nakli ve Hücresel Tedavi Ünitesi’nde görev almıştır. Türkiye’de Mersin Üniversitesi Hematoloji Bilim Dalı, Mersin Şehir Hastanesi ve Adana Şehir Hastanesi Hematoloji ve Kemik İliği Nakil Ünitesi’nde hematoloji uzmanı olarak çalışmıştır. Temmuz 2023’ten itibaren Mersin’de VM Medical Park Hastanesi’nde hasta kabul etmektedir.
